Türkiye’nin Müzeleri IV

Pera Müzesi: Beyoğlu’nda Koleksiyon, Hafıza ve Oryantalizmle Yüzleşme

Pera Müzesi, 2005’ten beri Beyoğlu’nda, Tepebaşı ile Odakule hattı arasında konumlanan, koleksiyon temelli bir özel müze. Suna ve İnan Kıraç Vakfı’nın kurduğu bu kurum, üç omurga etrafında şekilleniyor: Oryantalist resim, Anadolu ağırlık ve ölçüleri, Kütahya çini ve seramikleri. Bu üç alan bir araya geldiğinde, geç Osmanlı’dan 20. yüzyıla uzanan hem bakış rejimlerini hem de zanaat ve ticaret tarihini bir arşiv gibi önümüze seriyor.

Pera, İstanbul Modern’in çağdaş sanat merkezli çizgisinden, İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nin akademi–devlet omurgasından ve Sakıp Sabancı Müzesi’nin Boğaz yalısı atmosferinden farklı bir yerde duruyor. Burada temel soru, “hangi koleksiyonlara sahibiz?” değil; “bu koleksiyonlar bize hangi tarihsel bakışları, hangi güç ilişkilerini ve hangi gündelik hayat izlerini gösteriyor?” sorusu.

Eski Bir Otelden Müze Yapmaya Karar Vermek

Pera Müzesi’nin bulunduğu yapı, 19. yüzyıl sonlarında inşa edilen, bir dönem Bristol Oteli olarak kullanılan bir bina. Beyoğlu’nun Avrupai otel kültürünü, Levanten ticaret çevresini ve geç Osmanlı kozmopolitliğini içinde taşımış bir kabuk.

Müze projesiyle beraber bu kabuk korunuyor, iç mekân ise çağdaş müzeciliğin gerektirdiği sergi salonları, depolar, eğitim alanları, sinema ve fuayelerle tamamen yenileniyor. Böylece bina, hem Pera semtinin eski “otel–café–tiyatro” hafızasına göndermede bulunuyor, hem de 21. yüzyılın sergi mekânı olarak işliyor.

Giriş katındaki geniş fuaye, kafesi, bilet bankosu ve müze dükkânı ile ziyaretçiyi hemen içine alan, sokakla müze arasında yumuşak bir eşik kuran bir alan. Üst katlarda kalıcı koleksiyonlar; en üst katlarda ise geçici sergiler yer alıyor. Dikey dolaşım, asansör ve merdivenlerle düzenli; her katta bir “galeri halkası”nı dolaşıp tekrar merkez çekirdeğe dönmek mümkün.

Üç Omurga: Oryantalist Resim, Ağırlık–Ölçü, Kütahya Çinisi

Oryantalist Resim Koleksiyonu

Pera’nın en bilinir yüzü, oryantalist resim koleksiyonu. 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başında, çoğu Avrupalı ressamın Osmanlı coğrafyasına ve “Doğu”ya bakan tablolarını içeriyor. Hamam sahneleri, pazar yerleri, saray içleri, cami avluları, sokak tipleri, seyyah bakışının egzotikleştirerek kayda aldığı günlük hayat kesitleri…

Bu salonlarda dolaşırken aslında yalnız resimlere bakmıyoruz; İmparatorluk topraklarının nasıl temsil edildiğini, hangi figürlerin öne çıkarılıp hangilerinin kenara itildiğini, “Doğu”nun nasıl seyirlik hale getirildiğini de okuyoruz. Bu tablolar, bugünden bakıldığında hem sanat tarihi değeri taşıyor hem de oryantalizmin içindeki güç ilişkilerini çıplak biçimde gösteren belgelere dönüşüyor.

Koleksiyonun bir başka yönü, bu resimlerin yanına Osmanlı içinden, özellikle de Osman Hamdi Bey gibi isimlerden eserlerin eklenmesiyle açılıyor. Böylece yalnız “bize bakan yabancı göz”ü değil, “içeriden bakan, kendi kültürünü resmeden modern ressam”ı da aynı hatta görmek mümkün oluyor. Bu yan yana geliş, Seyreden Batı ile kendine bakan Doğu’nun bakışlarının çarpıştığı bir alan yaratıyor.

Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri Koleksiyonu

Pera Müzesi’nin belki de en az bilinen ama en ilginç bölümlerinden biri, Anadolu ağırlık ve ölçüleri koleksiyonu. Antik dönemden Osmanlı’ya kadar uzanan çok sayıda ağırlık taşı, kantar bileşeni, terazi parçası, standardizasyon işareti bu bölümde sergileniyor.

Bu objelere bakarken estetikten çok işlev konuşuyor gibi görünse de, aslında tasarım, malzeme ve yazı tipleri üzerinden güçlü bir görsel dünya açılıyor. Küçük metal ağırlıkların üzerindeki rakamlar, semboller, damgalar birer grafik işaret gibi duruyor; tüccar, zanaatkâr, devlet ve halk arasındaki güven ilişkisi bu nesneler üzerinden kurulmuş.

Bu koleksiyon, müzenin yalnız “yüksek sanat” eseri sergilemediğini; gündelik hayatın, ticaretin ve hukukun nesnelerini de ciddiyetle ele aldığını gösteriyor. Sanat ve tasarım eğitimi alan bir ziyaretçi için ise, bu küçük objeler malzeme, ergonomi ve tipografi açısından çok zengin bir referans alanı sunuyor.

Kütahya Çini ve Seramikleri

Üçüncü omurga, Kütahya çini ve seramikleri koleksiyonu. Burada 18. yüzyıldan 20. yüzyıla uzanan tabaklar, kaseler, vazolar, panolar ve günlük kullanım kapları yer alıyor. Kütahya’nın renk paleti, motif dünyası ve form repertuvarı, bu koleksiyonda oldukça geniş bir biçimde temsil ediliyor.

Özellikle figürlü tabaklar, şehir manzaraları, yazılı kompozisyonlar ve Batı’dan gelen baskı resimlerin çiniye aktarılmış yorumları, imgenin dolaşımı konusunda güçlü ipuçları veriyor. Bir taşbaskı sahnenin, atölyede ustanın elinde tabak yüzeyine nasıl çevrildiğini görmek, hem sanatsal hem sosyolojik anlamda çok değerli: Aynı hikâye, başka bir malzemede, başka bir bağlamda yeniden kuruluyor.

Bu bölüm, Pera’nın koleksiyon yapısında zanaat ile “yüksek sanat” arasında keskin bir hiyerarşi kurmadığını, aksine ikisini de yan yana, birbirini açıklayan iki alan olarak gördüğünü gösteriyor.

Geçici Sergiler ve Program

Pera Müzesi, yalnız kalıcı koleksiyonunu sergileyen bir kurum değil; yoğun bir geçici sergi programına sahip. Fotoğraf, video, grafik tasarım, illüstrasyon, çağdaş sanat, tarihsel arşiv sergileri ve tematik seçkiler üst katlarda düzenli aralıklarla yer buluyor.

Bu sergiler çoğu zaman kalıcı koleksiyonlarla dolaylı bağlar kuruyor. Oryantalist resimlerle ilişkilenebilecek çağdaş fotoğraf projeleri, Kütahya çinilerini çağrıştıran seramik ve desen sergileri, ağırlık ve ölçü koleksiyonunu hatırlatan tarihsel arşiv çalışmaları… Ziyaretçi, aynı müze içinde hem sabit bir “hafıza katmanı” hem de sürekli değişen, güncel üretimlere açılan bir katman arasında gidip geliyor.

Müze sineması da programın önemli parçalarından biri. Belgesel gösterimleri, film seçkileri, yönetmen söyleşileriyle Pera, yalnız sabit görüntüleri değil, hareketli görüntüleri de düzenli olarak misafir ediyor. Böylece görsel kültür, tuval ve vitrinle sınırlı kalmıyor.

Eğitim, Atölyeler ve Kamusal Yüz

Pera Müzesi, çocuklar, gençler ve yetişkinlere yönelik yoğun bir eğitim programı yürütüyor. Koleksiyonlardan esinlenen yaratıcı atölyeler, öğretmen eğitim programları, okul gruplarına özel turlar bu programın parçaları. Özellikle Kütahya çinileri ve ağırlık–ölçü koleksiyonu, malzeme ve oyun potansiyeli yüksek alanlar olduğu için, atölye içeriklerinde sıkça kullanılıyor.

Yetişkinler için düzenlenen seminerler, söyleşiler, sanatçı–küratör buluşmaları ve tematik eğitim programları da müzenin kamusal yüzünü güçlendiriyor. Bu etkinlikler, koleksiyonları ve sergileri yalnız “görüp geçilen” şeyler olmaktan çıkarıp, tartışılan, üzerine yazılan, düşünce üreten alanlara dönüştürüyor.

Beyoğlu Bağlamında Pera Müzesi

Müzenin Beyoğlu’ndaki konumu, kimliğinin önemli bir öğesi. Bu bölge, 19. yüzyılda tiyatrolar, elçilikler, oteller ve pasajlarla şekillenmiş bir kentsel hafızaya sahip. Bugün de sanat galerileri, bağımsız mekânlar, kültür kurumları ve gündelik kalabalıklarla yaşayan bir aks.

Pera Müzesi, bu aks üzerinde hem yerel halk hem turistler hem de sanat–kültür çevresi için sabit bir durak. Ekonomik ve siyasal dalgalanmalarla sürekli değişen Beyoğlu atmosferi içinde, düzenli programı, kalıcı koleksiyonları ve kurumsal istikrarı ile “sabit bir platform” işlevi görüyor. Dışarıda sokak ritmi ve zaman zaman kaotik bir kalabalık varken, müze içinde daha yavaş, odaklı ve düşünmeye alan açan bir tempo var.

Türkiye Müzeler Haritasında Pera’nın Yeri

Türkiye’de müzeler haritasına baktığımızda, Pera Müzesi’nin özgün rolü netleşiyor. İstanbul Modern çağdaş sanat odaklı bir merkez; İstanbul Resim ve Heykel Müzesi devlet–akademi geleneğinin bellek mekânı; Sakıp Sabancı Müzesi Boğaz yalısında hat ve resim ağırlıklı bir koleksiyon müzesi.

Pera ise, koleksiyonerlik ve tematik üçlü omurgasıyla öne çıkıyor:

• Oryantalist resim koleksiyonu üzerinden, Doğu–Batı bakış rejimlerinin tarihsel katmanlarını;
• Anadolu ağırlık ve ölçüleri üzerinden, ticaret ve gündelik hayat nesnelerinin görsel tarihini;
• Kütahya çini ve seramikleri üzerinden, zanaatın hafızasını ve imgenin malzeme değiştiren dolaşımını görünür kılıyor.

Bu yapı, Pera’yı yalnızca “güzel tabloların asılı olduğu Beyoğlu müzesi” olmaktan çıkarıp, Türkiye’de modernlik, oryantalizm, zanaat ve koleksiyonculuk tartışmalarının somutlaştığı bir referans noktası hâline getiriyor.

Künye

Müze: Pera Müzesi
Kurucu: Suna ve İnan Kıraç Vakfı
Konum: Beyoğlu, İstanbul
Açılış: 2000’li yılların ortası
Ana Koleksiyonlar: Oryantalist Resim Koleksiyonu, Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri Koleksiyonu, Kütahya Çini ve Seramikleri Koleksiyonu
Program: Kalıcı koleksiyon sergileri, ulusal ve uluslararası geçici sergiler, film gösterimleri, eğitim programları, atölyeler ve söyleşiler