Nihilizmden Çıkış: Yaşamın Estetik Onayı ve Yaratım

Giriş: Çekilmiş hakikatin ardından kalan boşluk

Modern bilinç, “hakikat”in kendiliğinden parlayan bir güneş değil, insanın dünyaya kozmos—yani düzen ve anlam—atfetmek için kurduğu bir yapı olduğunu keşfettiğinde, bu yapının sürdürülemez hale gelişini de görmeye başlar. Kozmosun yerinden oynaması, boşluğa düşüş duygusunu doğurur: Evrenin ham, yanıt vermeyen, tarafsız ve kaotik doğası artık mitsel örtülerle susturulamaz. Bu noktadan sonra felsefe, yalnızca kavramsal bir tartışma olmaktan çıkar; bir yaşam tekniğine dönüşür. Çünkü kriz teoride değil, varoluşun yürütülüşünde patlar. Soruyu bu yüzden sert koymak gerekir: Hakikatin metafizik teminatı çekildiyse, insan neye tutunarak yaşar; kaçmayıp nasıl kalır; dağılmayıp nasıl kurar? Bu makale, nihilizmin bu çıplak eşiğinde konum alır ve yanıtı estetik onay ile yaratım ekseninde arar: Din ve sistem felsefesi gerilediğinde, yaşamın taşıyıcısı olarak “sanat” yalnız müzelerde değil, bizzat yaşama tarzında ortaya çıkar.

Hakikatin çekilişi: Kozmos kurgusundan kaos gerçeğine

Hakikat, klasik metafiziğin büyük harfle yazdığı bir garantidir: aşkın bir mercii tarafından teminat altına alınmış, evrensel ölçü birimi. Oysa Rönesans’tan itibaren ivmelenen düşünsel dönüşüm, bu teminatın dışarıdan değil, içeriden kurulduğunu açığa çıkarır. İnsan, kavrayışıyla dünyaya biçim vererek çalışır; kavrayışlar tarihsel, diller çoğul, bakışlar kesişir. Büyük teminat dağıldığında, geriye yalnızca perspektiflerin çoğulluğu kalmaz; daha önemlisi, perspektifler arasında ortak bir dünya işleyişi olduğunu söylemenin kriterleri de yeniden düşünülür. İşte tam burada “hakikatin çekilişi” bir yıkım değil, bir yer değiştirme olarak görünür: Mutlak doğruluğun tahtı boşalır, fakat güvenilirlik, işlerlik, açıklık, tekrarlanabilirlik gibi dünyevi ölçütler öne çıkar. “Doğru”nun metafiziği yerine “yaklaşım”ın zanaati konuşmaya başlar. Kozmos, artık dışarıdan verilmiş değil; içerden, çalışılarak kurulacak bir mimaridir. Kaos dediğimiz şey, anlamın imkânsızlığı değil, anlamın emek gerektirdiği gerçeğidir.

Nihilizmin anatomisi: Semptom, eşik ve tavır

Nihilizm, yalnızca “hiçbir şeyin anlamı yok” diyen bir yakınma değildir. O, ölçüt kaybının yarattığı üçlü bir basıncın adıdır: yön duygusunun silikleşmesi, kavramların ağırlığını yitirmesi, eylemin ertelenmesi. Kişi, dünyayı değil, kendisini kuşkuyla yoklar; “hangi iyiye göre?” sorusuna cevap bulamayan irade, giderek yorgun bir kibarlığa sığınır. Bu, pasif nihilizmin görünümüdür: vazgeçişi soylulaştıran, enerjiyi içe çökerten, ironiyi siper edinen hâl. Oysa aynı eşik, başka bir tavra da açılır: aktif nihilizm. Aktif nihilist, yıkımı amaç değil, arındırma hareketi olarak kavrar. Putları kırmak, öfkenin oyuncağı değil, boşluk açma tekniğidir; çünkü yeni bir biçim yalnızca boşalan yerde kurulabilir. Felsefe burada moralsiz bir yıkım değil, yapılabilir olanı görünür kılan bir denemedir: Neyin kırıldığında dünyayı dağıtmadığını, neyin kırıldığında nefes aldırdığını göstermek.

Yıkımdan mimariye: Değerlerin yeniden değerlenmesi

Değerler tarihsel olarak verilmiş değil; kurulmuş yapılardır. Bu cümle, değerleri rastgeleliğe teslim etmek anlamına gelmez; tam tersine, değerleri üretim biçimleri üzerinden düşünmeyi gerektirir. “Yasa”yı tekil hayatlardan bağımsız, tepeden inen emir olarak kavrayan anlayıştan, ölçüyü tekil hayatta kurulan bir stil olarak düşünen anlayışa geçiş budur. Stil, modasal bir yüzey değil, karakterin ritmidir: Hangi hızlarda yaşadığı, hangi acılara izin verdiği, hangi sevinçleri çoğalttığı, hangi riskleri göze alıp hangilerinde geri durduğu… Stil, soyut ilkelere kör sadakat değil; uygulama ve öğrenme döngülerinde keskinleşen bir ölçüm tekniğidir. Bu yüzden “değerlerin yeniden değerlenmesi”, sloganik bir devrim çağrısından çok, pratik bir eğitim programıdır: Kişi, hangi değeri hangi bedelle, hangi bağlamda, kimi koruyarak veya kimi inciterek ürettiğini görür; sonra ayar yapar. Değerler bu ayarda olgunlaşır.

Sanat fikrinin dönüşümü: Estetik onay olarak yaşama tekniği

“Sanat” kelimesi burada kurum, piyasa ya da türler toplamı değildir. Sanat, biçim verme kudretinin adı olarak, dinin ve sistem felsefesinin çekildiği yerde boşalan anlam odasını yaşanır kılan bir işlev üstlenir. Estetik onay, romantik bir “güzeli sevme” hali değildir; gerçekliğe evet diyebilme kapasitesidir. Evet demek, edilgin kabulleniş değil; dünyayı taşınabilir kılan bir ritim ve form ortaya koyma çabasıdır. Kederi saklamak değil, işlemek; sevinci tüketmek değil, çoğaltmak; tesadüfü lanetlemek değil, malzemeye çevirmek. Bu yaklaşımda “yanılsama” sözcüğü pejoratif değil, performans anlamı taşır: İnsan, gerçeği saklamak için değil, gerçeğin ağırlığını taşıyabilmek için anlatılar, imgeler, roller kurar. Bir besteci gamı nasıl işlerse, kişi de deneyimini öyle işler; ham veri sanata dönüşürken, hayat dayanıklılık kazanır.

Ritim, icra, ölçü: Yaratımın üç taşıyıcı kirişi

Yaratımın ilk ilkesi icradır. Düşünce, ancak yapılırken doğrulanır; taslak, prova ve performans arasındaki döngü, bir fikri yaşatır. İkinci ilke ritimdir. Enerji dalgalı akar; ritim, bu dalgayı kırmadan taşıyacak zaman örgüsünü kurar. Çalışmanın ve dinlenmenin, içe kapanmanın ve dünyaya açılmanın, yalnızlığın ve eşlik edilişin perdelemesini doğru yapmak, yaratımın sürdürülebilirliğidir. Üçüncü ilke ölçüdür. Aşırılık ile cılızlık arasında doğru tonda kalabilmek, yalnızca “azla yetinmek” değil, doğru dozu sezmektir. Ölçü, dışarıdan buyurulan terbiyenin değil, içeriden uygulanan tekniğin adıdır; bir ressamın paletinde pigmenti kısma/açma kararı neyse, yaşamda kudreti kısma/açma kararı odur.

Yaratıcı yanılsamalar: Gerçeği saklamak değil, taşımak

İnsan hayatta kalmak için yalnız besine değil, hikâyeye de ihtiyaç duyar. Hikâye, hakikati maskelemek için değil, hareket ettirmek için kurulur. Omuzlanan yükü taşınabilir bir geometriye dönüştürür: Başlangıç, kesinti, dönüş; kayıp, keşif, telafi. Bu yüzden yanılsama, “yalan” değil, işçiliktir. Kimi gerçekler ham halde taşınamaz; kırar ya da dondurur. Onları akla ve bedene dağıtabilmek için bir form gerekir. Trajedinin sahneye çıkarılışı, matem cemaati kurar; şiirin ölçüsü, nefes verir; resmin kompozisyonu, bakışa yol açar. Yaşamın estetik onayı, gündeliğin bu küçük mimarilerinde çoğalır; kutsal bir soyutlama değil, somut düzenlemeler bütünüdür.

Tehlikeler: Estetizm, romantizm, iradenin şişmesi

Yaratımın büyüsü, üç yanılsağı kolayca doğurur. İlki estetizmdir: Biçim, etkinin yerine geçer; gösteri, emeği gölgeler; eser, sahici ilişkilerin yerini alır. İkincisi romantizmdir: Acı kutsallaştırılır, üretim kesintiye uğrar; yaralanma, özdeşlik kaynağına dönüşür. Üçüncüsü iradenin şişmesidir: Güç, ölçüsüz bir kendilik gösterisine dönüşür; başkası araçsallaştırılır; ilişki, hükme indirgenir. Bu üç sapmaya karşı tek ve eski bir öğüt kalıcıdır: ölçü. Ölçü, kısıt demektir; kısıt, özgürleştirir. Yaratıcının dış sınırları kabul edip iç derinliğini genişletmesi, sağaltıcıdır. Etrafında eleştirel bir çevre kurmak, düzenli geri bildirim almak, ritim bozulduğunda yeniden başlama ritüelleri uygulamak bu yüzden hayati tekniklerdir.

Etik ve kamusallık: Bireyin çalışması, dünyanın dokusu

Estetik onay bireysel bir başkaldırı değil, kamusal bir katkı biçimidir. Çünkü biçim verme, yalnızca kendine değil, dünyaya da bir dizi öneride bulunur: Eşyanın nasıl kullanılacağına, mekânların nasıl paylaşılacağına, sözün nasıl dolaşıma gireceğine dair stil önerileri. Bu öneriler birikir, örüntüler oluşturur, kurumların işleyişini değiştirir. Yaratıcı hayat, yalnız özel alana kapanmış bir “kendini gerçekleştirme” projesi değildir; ortak hayatın estetiğine dair bir hassasiyet rejimidir. İşte bu nedenle estetik onay bir “kaçış” değil, dünyanın daha yaşanır olmasına dönük bir emektir: gürültüyü törpülemek, hızları ayarlamak, ortak alanlarda nefes açmak. Yaratımın kamusallığı, tam da burada görünür olur.

Amor fati: Karşılaşmayı işlemenin adı

Kaderi sevmek—amor fati—başımıza geleni alkışlamak değildir. Bu ifade, malzemenin direncine duyulan saygıyı ve o dirençle çalışmayı anlatır. Tahta, damarına göre biçilir; taş, damarına göre kırılır; kelime, sesine göre söylenir. İnsan da kendi hayat malzemesiyle böyle çalışır: Başarısızlığı bahaneye değil, teknike çevirir; kaybı unutmaya değil, biçimlendirmeye taşır. Seçimler, ebedî dönüşün testine çıkar: “Bugün yaptığını yarın yine seçecek misin?” Onaylayabileceğin bir seçim kalitesi, günün küçük düzenlemelerinde kurulur: işin ritmi, uykunun adabı, konuşmanın berraklığı, yalnızlığın ölçüsü… “Evet” demek bir slogan değil, uzun bir işçiliktir.

Sonuç: “Evet”in mimarisi

Hakikatin çekilişi, dünyanın boşaldığı an değildir; insanın işe koyulmak zorunda kaldığı andır. Estetik onay, bu işin adı; yaratım, bu işin yöntemi; ölçü, bu işin adabıdır. Kaos, biçim arayan malzemedir; nihilizm, bu malzemenin ağırlığını çıplaklaştıran eştir. Çekiç putu kırar; fakat tuğlayı da çekiçle yaparız. Yıkımdan sonra geriye mimarlık kalır: Zamanın ritmini, duygunun akışını, sözün ağırlığını ayarlayan bir mimarlık. Ve sonunda, bütün bu emeğin sessiz meyvesi tek bir söze gelir: Evet. Bu “evet”, dünyayı idealize etmez; ona biçim vererek katlanılır kılar. Yani yaşamak, doğru kavramı bulmaktan ziyade doğru formu kurmaktır—ve form, her gün yeniden, eldeki malzemeyle çalışılarak yapılır.