Kant ve Transendental Aşkınlık: Bilginin Koşulları-4-

Modern Felsefe: Kurucu Filozoflar ve Sistematik Çözümlemeler

I. GİRİŞ: KANT FELSEFESİNİN TARİHSEL KIRILMA NOKTASI

18. yüzyıl felsefesi, rasyonalizm ve empirizm arasında süregelen epistemolojik çatışmalarla şekillenmişti. Descartes, Spinoza ve Leibniz aklın doğuştan taşıdığı ilkelere dayanarak kesin bilgiye ulaşılabileceğini savunmuş; buna karşılık Locke, Berkeley ve Hume tüm bilginin deneyimden kaynaklandığını iddia etmişti. Özellikle Hume’un nedensellik, benlik ve zorunluluk üzerine yürüttüğü eleştiriler, metafiziğin temelini sarsan ciddi şüpheler ortaya çıkardı.

İşte Immanuel Kant (1724–1804), tam bu çatışma ortamında devreye girer. Onun projesi, rasyonalizm ve empirizmi aşan yepyeni bir epistemolojik ve metafizik sistem kurmaktır. Kant’a göre hem rasyonalistlerin akla verdiği mutlak yetki hem de empiristlerin deneyime verdiği sınırsız öncelik tek başına doğru değildir. Asıl mesele, bilginin nasıl mümkün olduğu sorusudur:

“Bilgi, hem duyudan hem akıldan nasıl doğar?”

Bu soruya verdiği cevap, felsefe tarihinde Kant Devrimi (Kopernik Devrimi) olarak anılan köklü paradigma değişimini başlatır.

II. TRANSENDENTAL SORUŞTURMA: BİLGİNİN KOŞULLARI

Kant’ın sisteminde belirleyici kavram transendental kavramıdır. Kant’a göre transendental, şeylerin kendilerini değil, bilgi ediniminin koşullarını araştıran alandır. Başka bir deyişle, deneyimin nesnesini değil; deneyimin nasıl mümkün olduğunu araştırır.

Transendental = Bilginin imkân koşulları üzerine düşünmek.

Bu nedenle Kant, metafizikten ontoloji düzeyinde vazgeçmez; fakat araştırma yönünü öznenin dışına değil, öznenin kendisine, bilincin yapılarına çevirir.
Böylece bilgi, saf deneyimden değil; hem duyumun verileri (materia) hem de aklın kurucu formları (forma) aracılığıyla oluşur.

III. DENEYİMİN YAPISI: DUYUSAL VE AKLİ KATMANLAR

Kant’a göre bilgi süreci iki temel bileşenin birleşmesiyle meydana gelir:
Duyusallık (Sensibilität):
Nesnelerin bize verilme biçimidir.
Bu verilme, iki temel form içinde gerçekleşir: zaman ve mekân.
Zaman ve mekân, dış dünyada bulunan şeyler değil; bilincin duyusal formalarıdır.

Anlama Yetisi (Verstand):
Deneyimin ham malzemesine biçim veren zihinsel işleyiştir.
Anlama yetisi, duyusal verileri kategoriler (Kategorien) aracılığıyla kavrar ve düzenler.
Bu iki yapı olmadan bilgi imkânsızdır. Salt duyular kaotik olur; salt kavramlar ise boş.

“Kavramlar olmaksızın sezgiler kördür; sezgiler olmaksızın kavramlar boştur.”

IV. KATEGORİLER: BİLİNÇTEKİ BİLGİ KALIPLARI

Kant, deneyimin anlama yetisi tarafından biçimlendirildiğini savunur. Bu biçimlendirme, on iki temel kategori aracılığıyla gerçekleşir. Kategoriler, aklın deneyimi anlamlandırmak için uyguladığı a priori kalıplardır.

Kant kategorileri dört ana gruba ayırır:

Bu kategoriler, duyusal verilere anlam ve yapı kazandırarak deneyimi mümkün kılar.

V. FENOMEN VE NUMEN: BİLGİNİN SINIRI

Kant’ın devrimsel katkısı yalnızca bilginin nasıl oluştuğunu açıklamakla kalmaz; aynı zamanda bilginin sınırlarını da belirler.

• Fenomen (Erscheinung):
  • Deneyim alanında bize göründüğü haliyle varlık.
  • Bilgimizin konusu olan nesnelerdir.
• Numen (Ding an sich):
  • Şeyin kendisi, öz-varlık.
  • İnsan aklı tarafından doğrudan bilinemez.

Biz yalnızca fenomenleri biliriz; numen alanı bizim kavrayış kapasitemizin dışında kalır. Böylece Kant, metafiziği keyfi spekülasyondan kurtarır, fakat ontolojiyi tamamen reddetmez; onu sınırlandırır.

VI. SAF AKLIN ANTİNOMİLERİ: DÜŞÜNCENİN SINIR PROBLEMLERİ

Kant, aklın metafizik alanlara taşındığında kendi sınırlarını zorlayan çelişkilere düştüğünü gösterir. Bunlara antinomi adını verir. Dört temel antinomi vardır:

1. Dünya sonludur / sonsuzdur.
2. Her şey basit parçacıklardan oluşur / sınırsızca bölünebilir.
3. İrade özgürdür / her şey nedensel zorunlulukla belirlenmiştir.
4. Tanrı vardır / Tanrı yoktur.

Bu antinomiler, aklın spekülatif metafizikte nasıl kendi kendini çelişkiye sürüklediğini, dolayısıyla saf aklın sınırlarının nerede başladığını gösterir.

VII. TRANSCENDENTAL İDEALİZM: KANT’IN METAFİZİK POZİSYONU

Kant’ın sisteminin genel adı transcendental idealizmdir. Buna göre:

• Nesneler bağımsız gerçeklikler olarak vardır.
• Ancak biz, nesneleri yalnızca bilincimizin zaman, mekân ve kategori formlarından geçerek deneyimleyebiliriz.
• Gerçeklik bilincin katılımıyla inşa edilir.

Bu görüş, hem rasyonalizmi hem empirizmi aşan yepyeni bir bilgi ve varlık anlayışıdır.

VIII. KANT’IN AHLAK FELSEFESİYLE BAĞLANTISI

Saf akıl üzerine kurduğu bu sistem, Kant’ın etik sistemine de doğrudan zemin oluşturur. Pratik akıl, bilgiye değil, iradeye yöneliktir ve burada ahlaki yasa (kategorik imperatif) devreye girer. Özgürlük, yalnızca etik düzlemde mümkün olur çünkü yalnızca ahlaki yasa kendini koşulsuz olarak zorunlu kılar.

IX. KANT’IN FELSEFEDEKİ KURULUŞ ROLÜ

Kant, modern felsefeyi yeniden düzenlemiştir. Artık bilgi ne yalnızca aklın içinde doğuştan bulunur, ne de yalnızca deneyimle kazanılır. Bilgi, öznenin yapıları ile deneyimin verisinin sistematik birlikteliğiyle meydana gelir. Kant sonrası tüm felsefe, bir anlamda Kant’a yanıt üretmeye çalışır: Hegel, Schelling ve Fichte gibi idealistler; Heidegger ve fenomenologlar; analitik felsefeciler ve çağdaş epistemologlar — hepsi Kant’ın inşa ettiği zeminde tartışmayı sürdürür.

KAVRAMSAL TABLO

TÜRKÇEDE TERMİNOLOJİK NETLİK

Kant, felsefe tarihinde köklü bir paradigma değişimi gerçekleştirerek bilginin yalnızca deneyimden ya da yalnızca akıldan kaynaklanmadığını, aksine her ikisinin sistematik bir birleşimiyle oluştuğunu göstermiştir. Onun transendental soruşturması, bilginin imkânını araştırarak aklın kendi iç işleyişini ve sınırlarını çözümlemiş; metafiziği spekülatif keyfiyetten kurtarıp sınırları belli bir araştırma sahasına dönüştürmüştür.

Kant’ın fenomen ve numen ayrımı, insan aklının nesnelere erişimini biçimlendiren bilinç yapılarının rolünü ortaya koymuş; kategoriler, zaman ve mekânın a priori formlarıyla birleşerek deneyimin zorunlu yapısını kurmuştur. Böylece felsefede özne-merkezli ama deneyimle temellendirilmiş bir bilgi anlayışının temelleri atılmıştır.

Bu sistem, yalnızca modern epistemolojinin değil; Hegelci idealizmin, fenomenolojinin, analitik felsefenin ve çağdaş bilgi teorilerinin büyük bölümünün öncülü olmuştur. Kant, böylece hem metafiziğin eleştirisini yapmış, hem de metafiziğe yeni bir başlangıç zemini sunmuştur.