Platon–Aristoteles İlişkisine Klişelerin Ötesinden Bakmak

Giriş: Popüler İmge ile Tarihsel Nüans Arasında

Platon ile Aristoteles’i iki zıt kampın flaması gibi karşı karşıya yerleştiren yaygın şema, tarihsel karmaşıklığı estetik bir jestle sabitleyen Rönesans ikonografisinin mirasıdır; o jest, düşünmenin mekânını gök ile yer arasına bölerek kavrayışı kolaylaştırır, fakat ince ayrımları törpüler. Bu yazı, Emrah Safa Gürkan ile Ömer Aygün arasındaki sohbetten hareketle, klişeyi çoğaltmak yerine onu söküp yeniden örmeyi deniyor: Platon ve Aristoteles’i, Sokrates’le birlikte bir rasyonel ittifakın üyeleri olarak düşünmek; bu üçlüyü SPA (Sokrates–Platon–Aristoteles) adıyla, sofist retoriğine ve teleoloji dışı atomcu doğa tasavvuruna karşı ortak bir düşünme ailesi içinde konumlandırmak. Bu yeniden okuma, yalnız felsefi içeriklerin değil, metinlerin bize geliş yollarının—matbaa öncesi istinsah zincirlerinin, çeviri hareketlerinin ve modern edisyon kritiklerinin—düşünmeye dâhil edilmesini gerektirir. Çünkü bir metnin bugünkü sesi, yalnız kurucusunun değil, onu yüzyıllar boyunca taşıyan görünmez emeklerin de eseridir.

SPA (Sokrates–Platon–Aristoteles) Olarak Rasyonel İttifak

Sokrates’in soruşturma ethosu, Platon’un diyaloglarının dramatik örgüsü ve Aristoteles’in kavramsal mimarisi aynı aklî ereğe bağlanır: gerekçelendirilmiş önermelerle dünyayı açıklama ve tartışmayı ölçütlere bağlama çabası. Aygün’ün “rasyonel ittifak” dediği, işte bu ortak çabanın adıdır. Bu ittifakın karşısında sofistlerin başarıyı doğruluğun yerine ikame eden söylem pragmatizmi ve atomcuların ereksellikten arındırılmış doğa resmi yer alır. Bu tablo, Platon ile Aristoteles’i “uzlaşmaz karşıtlar”a dönüştürmek yerine, “aynı ailenin çocukları” olarak, aralarındaki gerilimleri aile içi tartışmaların üretken ayrımları gibi okumayı önerir. Teleolojinin kapsamı, ideaların statüsü, form–madde ilişkisi, bilgi ve neden kavrayışları bu ayrımların sahneleridir; fakat bu sahneler, ortak bir düşünme ritmini—kanıtın değeri, kavramın berraklığı, aklî açıklamanın önceliği—paylaşır.

Sokrates’in Sözlü Kökeni ve Yazmama Tercihinin Anlamı

Sokrates’in yazmaması, tesadüf ya da tembellik değil, düşüncenin canlı ilişkisel doğasına duyulan inancın etik bir tezahürüdür. Felsefe onun için sayfaya devredilecek bir depolama değil, muhatabın dönüşümüne talip bir konuşma pratiğidir. Platon’un diyalog formu, bu sözlü kökeni metnin içine taşır: diyalog, argümanı yalnızca bildirip bitirmez; itirazların ritmi, ironi, aporia ve beklenmedik dönüşlerle düşünmeyi sahneler. Aristoteles’te biçim değişir; söylem sistemleşir, fakat sistemin kalbinde yine Sokrates’ten miras kalan sınama ahlakı ve gerekçe verme zorunluluğu atar. SPA’nin bütünlüğü, tam da bu söz–metin diyalektiğinde belirir: söz, metne can verir; metin, söze bellek kazandırır.

“Atina Okulu”nun Sahnesi ve Popüler Karşıtlığın Gücü

Raphael’in Atina Okulu’nda Platon’un göğe, Aristoteles’in yere işaret eden jestleri, iki filozofun düşünce kurucu tavırlarını tek bir bakışa sığdıran güçlü bir ikonografidir. Ne var ki bu sahne, Sokrates’in konuşan bedenini geri plana iter; felsefeyi iki kitabın taşıdığı bir imgeye indirger. Gösterge basittir: Platon idealar, Aristoteles deneyimler. Oysa yakın okuma, Platon’un duyulur dünyanın payına düşen gerçekliğe verdiği önemi ve Aristoteles’in “ilk felsefe” dediği metafizik soruşturmanın kapsamını görünür kılar. İkisini zıt kutuplara hapsetmek, aralarındaki üretken ayrımları ve paylaşılan zemini sisler. Popüler imge, didaktik olmakla birlikte eksilticidir; işe, imgeyi tarihsel nüansla tamamlamak düşer.

Metnin Maddi Serüveni: Papirüs, Parşömen, Kodeks

Antik metinlerin sağkalımı, yalnızca “büyük fikirler”e değil, maddi koşullara ve teknik imkânlara bağlıdır. Papirüs ruloları iklim ve zaman karşısında kırılgandır; rulo formu ileri–geri hareketi zorlaştırır. Parşömenin dayanıklılığı ve kodeks biçiminin yaygınlaşması okuma pratiklerini dönüştürür; başlıklar, sayfa numaraları, bölümler arasında hızlı geçiş, yorumun ritmini bile değiştirir. Kitabın nadir ve pahalı olduğu matbaa öncesi dünyada, bir metnin varlığı, manastır scriptorium’larında yorgun müstensihlerin sabrına, siyasal sarsıntıların şiddetine, yangınların tesadüflerine ve kurumların sürekliliğine bağlıdır. Dolayısıyla bugün “Platon” ya da “Aristoteles” diye okuduğumuz şey, aynı zamanda papirüsün lifleri, derinin kokusu, mürekkebin akışı ve ciltçinin elidir.

Kıtlık, Statü ve Kopyalamanın İncelikleri

Matbaa öncesi dönemde kitap azdı; bir hocanın kütüphanesi birkaç ciltle sınırlı kalabiliyordu. Bu kıtlık, metni bir statü nesnesine dönüştürürken, istinsahın tercihlerini de belirliyordu. Kopyacının yorgunluğu, anlamayı kolaylaştırma niyetiyle düşülen küçük açıklamalar, ideolojik düzeltmeler ya da masum sandığımız yazım alışkanlıkları, metnin gelecek yüzyıllardaki kaderini sessizce değiştirir. Varyant denilen şey, sadece “farklı metin” değil, metinle kurulmuş sayısız insanî ilişkinin tortusudur. Felsefe tarihçisi bu tortuların içinden sesi berraklaştırmaya çalışır; çünkü yorumun onuru, metnin güvenilirliğine dayanır.

Kurumlar ve Zincirler: Akademi, Lykeion ve Uzun Dolaşım

Platon’un Akademisi ve Aristoteles’in Lykeion’u, birer “doktrin deposu”ndan çok, tartışma ve devretme disiplininin mekânlarıydı. Akademi’nin geç Antik Çağ’a dek uzanan ömrü, ardından el yazmalarının Doğu’ya hareketi, Süryanice aracılığıyla Arapçaya ve oradan Latinceye dönüşen çeviri zinciri, düşüncenin üç kıtada zikzaklar çizerek yaşadığını kanıtlar. Batı Avrupa Yunancayı unuttuğunda, Aristoteles’in Avrupa’ya dönüşü Bağdat–Toledo hattındaki çeviri hareketi sayesinde mümkün oldu. Bu zincirin her halkası, metne yalnız yeni bir dil değil, yeni bir bağlam ve yorum ufku da kazandırdı; düşünce ikinci bedenlerinde yeniden doğdu.

Çeviri, Şerh ve “Dolaylı Gelenek”in Yapısı

Yunan metinlerinin Arapça ve Latince ikinci bedenleri salt nakil değildir; yorum ve sistematikle birlikte yeni kavramsal eklemlenmeler üretir. İbn Rüşd ve Aquinas’ın Yunanca bilmeden Aristoteles’i olağanüstü bir çözünürlükle okuyabilmesi, çevirmenlerin ve aparatusların gücünü gösterir. Dolaylı gelenek dediğimiz şey, kayıp bir pasaja doğrudan ulaşamasak bile onu kullanan şarihin metninde, hatta şarihin şarihinde yakalanabilecek izlere dayanır. Felsefe tarihçisi bu izleri çaprazlayarak, kulaktan kulağa oyununun başındaki sese yaklaşır; en eski papirüs parçaları bu yüzden kıymetlidir: zincirin başa yakın halkalarından gelen daha “ham” bir titreşim taşırlar.

Edisyon Kritik: Varyantların Felsefi Ağırlığı

Modern tenkitli basımlar, nüshalar arası farkları aparatus criticus ile görünür kılar. Bir sözcüğün varlığı ya da yokluğu bir diyaloğun duygusal tonunu değiştirebilir; bir bağlaç, bir eksilti, bir vurgu, argümanın omurgasını farklı bir yöne çekebilir. Bu titizlik, hadiste isnat zincirine benzer biçimde, “tanıklıklar arası mesafe”yi ölçmeye yarar. Ama amaç romantik bir “en saf metin”e ulaşmak değil; metni bugünkü tartışma için yeterince berrak, dürüst ve çoğul tanıklıklarla desteklenmiş bir zemine oturtmaktır. Çünkü felsefe tarihi, yalnızca dünün bilgisi değil, bugünün düşünmesini mümkün kılan bir disiplinler arası düzenektir.

Teleoloji, Atomcular ve Düz Çizgisel Özdeşliklerin Tehlikesi

Atomcuların teleoloji dışı doğa tasavvurunu, çağdaş determinizm ve pozitif bilimlerle düz çizgide özdeşleştirmek tarihselliği yaralar. Antik bağlamda ereksellik tartışması, yalnız “amaçlı bir tasarım var mı” sorusu değildir; değişmenin açıklanması, form–madde ilişkisi, canlı–cansız ayrımı, bilginin imkânı ve insan fiillerinin hesabı gibi yekpâre bir soru kümesini içerir. SPA hattı ereksel açıklamayı farklı tonlarda ciddiye alır; aralarındaki farklar, teleolojinin kapsamına ve statüsüne dairdir. Bu ayrım, bugünkü bilimsel açıklama rejimleriyle ilişki kurarken “benzeterek tercüme” etmeyi; özdeşliğe kaymadan akrabalık bağları kurmayı gerektirir. Kısaltılmış karşıtlıklar, tarihsel zenginliği eksiltir.

Monoteist Uygunluk, Sağkalım ve Sayılar

Platon’dan yaklaşık altı yüz bin, Aristoteles’ten yaklaşık bir milyon sözcüğün bugün makul şüphe sınırları içinde elimizde olması, yalnız bir nicelik oyunu değildir. Bu metinlerin kopyalanmaya değer bulunması, monoteist teolojilerle kavramsal alışveriş kurabilmelerine ve düşünce tarihinin büyük sorunlarına tercüme edilebilir bir iskelet sunmalarına bağlıdır. Yeni-Platonculuk kanalıyla Hıristiyan düşüncesinde Platon’un aldığı konum, Aristoteles’in İslam felsefesi ve skolastik üzerinde kurduğu merkez, dinî–felsefî karşılaşmaların kaba bir “ekleme” değil, uzun yorum zincirlerinin doğurduğu uyum alanları olduğunu gösterir. Metin, çoğaltıldığı yerde yeniden kurulur; kurulduğu yerde yeniden anlamlanır.

Herculaneum’dan Dijital Aparata: Keşif ve Yöntemin Sürekliliği

Karbonize olmuş ruloların dijital yöntemlerle açılması, çok dilli korpusta kelime düzeyinde iz sürmeyi mümkün kılan dijital aparatlar, foto-dijital karşılaştırmalar, bugünün filolojisinin araçlarıdır; fakat hedef aynıdır: tanıklıklar arasındaki ilişkileri görünür kılmak, katmanları ayıklamak ve metnin sesini berraklaştırmak. Yöntemin sürekliliği, araçların çeşitlenmesiyle derinleşir; arşivin tek bir merkez olmadığı, bilginin farklı coğrafyalarda farklı bedenlere büründüğü kabulü güçlenir.

Felsefe Tarihçisinin Zanaatı: Klişeyi Aşmak, Fikre Dönmek

Felsefe tarihçisi, arşiv–filoloji–paleografi üçlüsü ile kavramsal analiz arasındaki geçişleri yönetir. Bağlamı ciddiye alır ama bağlamda boğulmaz; metinleri maddi tarihlerine iade eder ama fikrin bugünkü geçerlilik alanını da kurar. Klişeye karşı uyanıklık, bu zanaatin ahlakıdır: Platon ile Aristoteles’i “ampirizm–idealizm” eksenine sabitleyen şema, pedagojik bir başlangıç olabilir; fakat nüansın başladığı yerde bitmelidir. SPA’yı ittifak olarak düşünmek, ayrımları silmez; tersine, onları paylaşılan bir ritim üzerinde daha keskin duymayı sağlar.

Söz–Metin Diyalektiği: Canlı İcra ile Kalıcı Bellek Arasında

Sözün nefesi ve metnin belleği arasında kurulan denge, hem Antik dünyada hem bugün felsefenin omurgasıdır. Sokrates’in konuşma tavrı olmasaydı, Platon’un diyaloglarının dramatik gücü eksik kalırdı; Platon’un diyalog estetiği olmasaydı, Aristoteles’in kavramsal mimarisi böylesine sağlam bir zemin bulamayabilirdi. Bugün modern baskılar ve tenkitli edisyonlar, bu omurgayı taşıyan iskelelerdir. Fakat düşünmenin kıvılcımı hâlâ bir soru cümlesinde, beklenmedik bir itirazda, bir sessizliğin kurduğu anlam köprüsünde doğar. SPA’nın canlılığı, tam da bu kıvılcımın peşini bırakmayan disiplinli bir düşünme etiğinden gelir.

Sonuç: Klişesiz Bir Okuma İçin Yöntem ve Duyarlık

Platon–Aristoteles ilişkisini “karşıt kutuplar” şemasına hapsetmek, tarihsel zenginliği didaktik bir ikonografinin içine sıkıştırır. SPA (Sokrates–Platon–Aristoteles) hattını rasyonel bir ittifak olarak düşünmek, bu zenginliği iade eder: Sokrates’in sözlü etiği, Platon’un diyalog estetiği ve Aristoteles’in kavramsal mimarisi, sofist retoriği ve atomcu teleolojisizlik karşısında ortak bir düşünme ritmi kurar. O ritim, yalnızca antik bir hatıranın tekrarı değildir; metin aktarım zincirlerinin, çeviri ve şerh geleneklerinin, modern edisyon kritiklerinin ve dijital aparatusların içinden bugüne seslenen bir sürekliliktir. Felsefe tarihçisinin görevi, bu sürekliliği klişe üretmeden, nüansları koruyarak ve fikre iade ederek duyulur kılmaktır. Böyle okunduğunda, Platon ile Aristoteles’in ayrışmaları birer kopuş değil, paylaşılan bir melodinin farklı temaları gibi işitilir; felsefe tarihi ise geçmişi konuşturan bir arkeoloji olmaktan çıkıp bugünü konuşturan bir diyalog hâline gelir. Bu diyalog, söz ile metin, tarih ile yorum, yerel ile evrensel arasında kurulan ince köprülerin üzerinde yürür; her adımda yeni bir bağlam kazanır, her bağlamda yeni bir açıklık üretir.